BİLGE KAĞAN DÖNEMİ
Kağan olmadan önce Bilgenin faaliyetleri
Kutluk Kağan’ın İlbilge hatunun ikinci oğlu asıl adı Mogilhan veya Mergen olması muhtemel olan Bilge biçin (maymun)yılında,683 tarihinde doğmuştur.1Babası öldüğünde sekiz yaşındaydı. Kapgan kağan ancak Kutluğun oğulları namına kağanlık yapmakta olduğundan tahtın asıl varisleri sayılan Bilge ve biraderi Kültigin’in erkenden yüksek makamlara çıkması gerekmiştir. Amcası kağan olduğu sırada Bilge, prens yani tegin unvanını taşıyordu. Bilge on dört yaşındayken (697) batı ilinin yani Tarduşlar’ın Şad’ı tayin edilmişti.2Tarduşlar 647 yılından sonra iyice zayıflamışlardı. Herhalde Altay dağlarının güney eteklerinin batısında İrtiş ırmağı dolaylarında yaşıyorlardı.3Bu göreve tayininden sonra Kapgan’ın 716 da ölümüne kadar birçok sefer yapmıştır. İnel ile batı ordularını idare ediyordu. 699 da Türgiş liderliğindeki bütün Onok halkı yenden devlete bağlandı. Hükümdar ve yabgu öldürüldü.
Bilgenin iştirak ettiği seferler
700 yılında Tangutlar üzerine sefer yapmıştır. Onları mağlubiyete uğratmıştır. Tangut hükümdarlarının bütün malı mülküyle beraber oğlu ve karısını da ele geçirdi.4701 yılında Kapgan kağan Ordos bölgesine büyük bir akına kalkıştı. Bu akına Kültegin ile birlikte Bilgede katılmıştır. Altı-Çup Soğdak’a ordu sevk edilmiş ve Çinlilerin Ong-tutuk kumandasındaki beş tümen askeri burada perişan edilmiştir. Bu savaş Ötüken’in kutu zirvelerinden birinde olmuştur. Kültegin tarafından mağlup edilen (elli bin kişilik ordusuyla)komutanın adı Wei Yüan-chung şeklinde geçmektedir.5 703 yılında Bilge kutlu Türk soyundan geldiğine inanılan Basmılar’ın Dukkut unvanlı idarecisinin üstüne yürüdü. Sebebi ise kendisine vergi vermemeleriydi. Sonuç olarak vergisini almaya devam etti.705 de daha güçlü bir düşmanla Çinli Sha-to chung-i ile savaştılar. Askerlerini öldürdüler.6709 yılında daha önce Tonyukuk tarafından isyanları bastırılıp devlete bağlanan Kırgızlar ve Çik’ler üzerine yürüdü. Bu sırada Göktürk ordusunu Bilge’nin kumanda ettiği anlaşılıyor. Bilge Yenisey ırmağını geçerek Örgen adlı yerde onlarla savaştı.710 yılında Kırgızlara karşı iki defa sefer düzenledi. Uykuda baskına uğradılar Bilge Şad bu seferde orduyu komuta etmişti. Sonuç olarak Songa dağında yapılan savaşta Kırgız Kağanı öldürüldü ve bölge tamamen ele geçirildi. Aynı yıl içersinde Bilge, Altay dağlarını aştı ve Yenisey ırmağını geçerek Türgişler üzerine yürüdü. Bolcu’daki savaşta onları yendi. Kağanları ve Şad’ları öldürüldü. Türgiş ili tamamen ele geçirildi. Trügiş’lerin hücümuna maruz kalan Beşbalık (urumeti civarı)’nın kurtarılması için Bilge 713 yılında sefer yaptı. Tam altı kez savaştıktan sonra şehri kurtardı.714’te Karluklarla Göktürkler’in arası açıldı. Karluklar isyan etti. Bilge onların üzerine gitti. Tamg İduk Baş’ ta mağlup etti. Karluklar toparlanarak geriye geldiğinde Basmiller’de hareket3e geçmişlerdi. Dokuzoğuzlar bile düşman olmuşlardı.715 yılın da Amg kalesi kuşatıldığı sırada kıtlık oldu. Bu yılın ilkbahar aylarında Oğuzlara karşı sefere çıkıldı. Sefer sırasında birinci ordu yola çıkmışken ikinci ordu daha merkezdeydi. Bu sırada Üç Oğuz ordusu baskın yaptı. Ouğzların bir grubu Bilge ve Kültegin’in evini yağmalamaya kalktı. Kültegin cansiperane bir savunma ile onları püskürttü. Bundan sonra Oğuzlar Dokuz Tatarlarla gelmesine rağmen Ağu’da yapılan savaş sonucunda Bilge’ye mağlup oldular ve devletleri zapt edildi.716 da Oğuzlar, Çin’e sığındı. Don yıllardaki bu isyanların sebebiyle İkinci Göktürk Devleti’nin de merkezi otoritesi hiç yoktu.
Bütün isyanların bastırılmasında Bilge ve Kültegin kardeşler etkin rol oynadı.
Kültegin’in Faaliyetleri
Çin kaynaklarına göre asıl adı Kiue-te-le şeklinde yazılan Kültegin gerek Çin kaynaklarında gerekse namına dikilen “Bengütaş” kitabesinde görüldüğü önemli bir mümtaz asker simasıydı.7 684 (tavuk yılı) de doğan Kültegin Kutluk Han’ın ve İlbilge Hatunun oğludur. Kültegin’in bilinen ilk başarısı 700 yılındaki Kansu seferi sırasıda Çin’li kumandan Wei Yüan-Chung ‘un yeğenini yakalayıp kağana sunmasıdır. Bilge bu olayı yazıtında 701 ile tarihlendirir.710 yılından önce Yir Bakırurların Uluğ Erkin’i ile yapılan savaşta Kültegin büyük fayda göstermiştir. Mağlup olan Uluğ Erkin’i az sayıda askeriyle kaçmıştır. Bilge’nin 710 yılındaki Kırgız seferinden sonra Türgişlerle yapılan hücumlarda Kültegin bizzat yer almıştır. Hatta Az’ların valisini eliyle yakalamıştır. Koşu Totak’la savaşan ve onun birçok askerini öldüren Kültegin, 711 yılındaki Karluk isyanlarının bastırılmasında önemli rol oynamıştır. Karlukalar’la Tamag İduk Baş’ ta savaşnıştır.(714) Onları yenince Az’lar üzerine yürümüştür. Karagöl’de Az’larla savaşmış onların reisi İlteber’i canlı yakalamıştır. Boy isyanların sebebiyle İkinci Göktür Devleti’nin iyice karıştığı sırada Dokuzoğuzlar baş kaldırdı Ouğzlarla bir yılda beş kaz savaşıldı. Göktürk Devleti yöneticileri ve orduları zor durumda kaldı. Oğuzların karargâhı basması sırasında Kültegin cansiperane bir şekilde düşmanı geri püskürttü. Bu sayede karargâh kurtarıldı.
BİLGE’NİN KAĞAN OLMASI
Kapgan kağan’ın aşırı sert tutumu Çin ‘in tahrikleride eklenince İkinci Göktürk ülkesinde birbiri ardına boy isyanları baş gösterdi. Özellikle 711 yılından sonra Türgiş, Karluk, Dokuzoğuzlar ve Oğuz isyanları devleti yok olma noktasına getirmişti Bir isyan bastırılaırken bir başkası baş gösteriyordu. Nihayet bu isyanların birinde Kapgan Kağan Bayır kulan’ı ağır bir yanilgiye uğrattı. Fakat geri dönerken tedbirsiz davrandı. Yanına az asker almıştı. Yenilgiden arta kalan Bayırkulan’ların saldırısı sonucunda Söğüt ormanında hayatını kaybetti. Bayırkulan’ın yanında bulunan Çinli casus Ho Ling –chünan,
Kapgan’ın kesik başını Çin ‘e götürdü. Kapgan Kağan ölünce İkinci Göktürk tahtına İnel oturdu. 699 yılından beri küçük Kağanlık görevinde bulunuyordu. Uzun süren isyanlar devleti derinden etkileyince devletin temelleri sarsılmıştı. İnel Kağan bu görevdeyken bir başarısına rastlanmamıştır. Sadece 714 yılında Tangra Tegin ve Hu-O-Pa İlteber ile süvarilerle Beşbalık’ın küzeyine saldırmışlar. Tangra Tegin öldürülmüş İlteber söz konusu Beşbalık üzerine geri dönmeye korkup Çin’e sığınmış. İnel ise döndükten sonra cezalanıp cezalandırılmadığı tam olarak belli değildir. Hâlbuki İnel 699 da çok iyi bir görevdeydi. O zaman Kağan’ın kardeş Tu – Hsi- Fu-Yu sol kanat Şad’ı ağabeyi Kutluğun oğlu Bilge’yi sağ kanat Şad’ı tayin etmiş. Her iksisininde üzerine kendi oğlu İnel’i küçük kağan olarak görevlendirdi. On –Ok’ların idarecisi olan İnel ayrıca To-Hsi anlamalı bir ünvanda taşıyordu.İnel ,devlet isyanalra uğrarken başarılı olamadı.
Kültegin boyunu toparladı. Kapgan’ın oğlu küçük kağan’ı ve ona bağlı olanları saf dışı bırakıp tahtı ele geçirdi. Bu olayda Kültegün’in cesareti ve atılganlığını, durumunun Bilge lehine çevrilmesinde en büyük amil teşkil ettiği
Orhun Yazıtlarında açıklanmaktadır. Kültegin ve arkadaşları meşru kağana tahtı temin edebilmek için Kapgan’ın oğullarını, akrabalarını ve taraftarlarından birçoğunu öldürmek mecburiyetinde kalmışlardı. Bilge’nin tahta ancak hanedan azası arsında kanlı bir mücadeleden sonra mümkün olabilmişti. Onu ve yakınındakileri öldürünce Kapgan Kağan’la ilgisi olanları kâmilen imha etmişti. Bu katilden ancak Bilge’nin kayınpederi Tonyukuk kurtulabildi.8 Bilge tahta çıkınca Kültegin sol bilge prensi oldu ve askeri işlerin idaresiyle ilgilendi.
Tonyukuk o zamanlar 70 yaşını geçmişti halk tarafından saygı görüyordu. İkinci Güktürk Devleti’nin büyümesinde büyük rol oynadı. Ayrıca Kapgan zamanında baş gösteren isyanlarda da önemli vazifeleri olmuştur. Sonuç olarak sırf Bilge’nin kayınpederi olduğu için değil İkinci Göktürk Devleti için çok faydalı bir şahsiyet olması sebebiyle öldürülmemiştir.9 Boy isyanlarının devam etmesi İkinci Göktürk Devleti’nde taht değişikliği olmasına rağmen boyların devam eden isyanları bitmek bilmedi. Ülkenin batısında önemli bir alanı kaplayan ayrıca kalabalık olan
Türgişler 717 de Su-Lo önderliğinde bağımsızlıklarını ilan ettiler. Bilge’ye tabi Uruğ’lardan bazılarıda onlara katıldılar ancak Tonyukuk’un müdahalesi sayesinde BilgeKağan duruma hâkim olabildi.10On Türgiş başkenti Kuz-Uluş Balasagun’la taşıdı ve uzun bir süre Maveraünnehir’den doğuya ilerlemeye çalışan Arap kuvvetlerini engellediler
Bilge Kağan tahta çıktığı zaman Göktürk ilindeki düzen epey bozuktu.11Bilge, Kağan olunca devleti tekrar güçlü duruma getirmiş ve töreleri yeniden uygulamaya başlamıştır. Devlete hâkim olduğu andan itibaren mücadeleye devam eden Bilge Selenga Irmağı boyunca ilerlemiş. Karagan Geçidinde Uygurları ağır bir bozguna uğratmıştır. Uygur İlteber’i doğuya kaçtı. Uygurlara ait at sürüleri Göktürkler’in eline geçti. Bilge bu şekilde halkı doyurdu.
717’de uzun süre önce Göktürkler’e isyan bayrağını açmış olan Oğuzlar’dan bir grup Çin’e gitti. Bilge buna çok üzüldü. Geride kalan mallarını yağmalayıp kadın ve çocuklarını aldı. Çin kaynakları da Bilge’nin tahta geçmesinden sonra türgişler’in bağımsızlıklarını ilan ettiğini Kitan ve Hsiler’in gidip Tang hanedanlığına bağlandıklarını Göktürk boylarının çoğunun devlete olan güvenlerini kaybedip ayrıldıklarını yazmaktadır. Boyların çoğu on yıldan beri İkinci Göktürk Devleti’yle savaş halindeydiler. Devlet bu durumdayken Bilge çareyi Tonyukuk’ iş başına getirmekte buldu. Tonyukuk’un engin devlet tecrübesi vardı. Tonyukuk bundan sonra planlayıcı olacaktı. Totabi halkının kendisiyle ilişkisini kesmesi ve Çin’e sığınması üzerine sefer düzenleyen Bilge onları yenilgiye uğrattı. Bundan sonra toparlanıp giden Totabi’ler Kadırkan dağlarına yerleştiler.
BİLGE’NİN ÜLKEYE HÂKİM OLMASI
Daha önce Tang hanedanlığına bağlanmış olan A-Hsi-Lan ve Ch’a –Ch’e Ssu Ta-i ve diğerleri isyan edip Göktürk ülkesine geri döndüler. Çin’e teslim olan aileler güneye Chanyü asker valiliğine getiriliyorlardı. Yine Çin’e gitmek zorunda kalan halk orada Çinlileşmeyi reddederek ayaklandı ve birkaç mücadeleden sonra Göktürk ülkesine geri döndüler. 718 yılında Karluklar da yenilgiye uğratılıp halkları devlete bağlanmış idarecileri öldürülmüştür.12 Bundan sonra Karluklar üzerine yine sefer düzenleyen Bilge, kaleye sığınan muhafızın korkup kaçmasıyla Karluk halkını teslim almıştı. Halk onu sevinçle karşıladı. Böylece Karluk problemi çözülmüş ve Oğuzların bir kısmı Çin’ sığınmıştı.
Bilge Kağan kesin tarihini bilmediğimiz bir sefer düzenlemiştir. Bu seferi doğuya doğru Kök Öng ırmağı boyuna yapmıştır. Kök Öng ırmağını yatağı zor şartlarla geçilmiş Keçen’e kadar ilerlemiş. Yazıtlardaki silinmeler dolayısıyla seferin tam mahiyeti anlaşılamamaktadır.
BİBLİOGRAFYA
TAŞAĞIL, AHMET, GÖKTÜRKLER–3,ANKARA,2004.
BAYRAK, M.ORHAN, TÜRK İMPARATORLUKLARI TARİHİ, İSTANBUL,2002.
TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI VAKFI, İSLAM ÖNCESİ TÜRK TARİHİ VE KÜLTÜRÜ, İSTANBUL,2003.
HOLAÇOĞLU, YUSUF, GENEL TÜRK TARİHİ, ANKARA, 2002.
ROSONY, LASZLO, TARİHTE TÜRKLÜK, ANKARA, 1988.
YENİ TÜRKİYE YAYINLARI, TÜRKLER, ANKARA, 2002.
GÜRÜN, KAMURAN, TÜRKLER VE TÜRK DEVLETLERİ, ANKARA.
GÖMEÇ, SAADETTİN, KÖK-TÜRK TARİHİ, ANKARA, 1997.
KAFESOĞLU, İBRAHİM, TÜRK MİLLİ KÜLTÜRÜ, İSTANBUL, 2007.
DİPNOTLAR:
1 Türkler Yeni Türkiye Yayınları,Ankara2002,s.69.
2 Türkler Yeni Türkiye Yayınları,Ankara2002,s.69–70.
3 Ahmet TAŞAĞIL, GÖKTÜRKLER, TTK,ANKARA2004,s.37.
4 Türkler Yeni Türkiye Yayınları,Ankara2002,s.69.
5 Saadettin Gömeç, KÖK-TÜRK TARİHİ,ANKARA1997,s.61.
6 Türkler Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002,s.69.
7 Türkler Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002,s.72–73.
8 Türkler Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002,s.69–70
9 Ahmet TAŞAĞIL, GÖKTÜRKLER–3,TTK, ANKARA 2004,s.40.
10 Saadettin GÖMEÇ, KÖK-TÜRK TARİHİ, Türksoy Yayınları, ANKARA 1997,s.53–55.
11 Saadettin GÖMEÇ, KÖK-TÜRK TARİHİ, Türksoy Yayınları, ANKARA 1997,s.55–56.
12 Yusuf HOLAÇOĞLU, GENEL TÜRK TARİHİ, Yeni Türkiye Yayınları, ANKARA 2002,s.686.
Sınıf arkadaşım Yeliz Ak'a hazırlamış olduğu bu ödevi paylaşmam için bana vermesinden ötürü teşekkürlerimi sunuyorum. (Yusuf İslam yılmaz)
Kağan olmadan önce Bilgenin faaliyetleri
Kutluk Kağan’ın İlbilge hatunun ikinci oğlu asıl adı Mogilhan veya Mergen olması muhtemel olan Bilge biçin (maymun)yılında,683 tarihinde doğmuştur.1Babası öldüğünde sekiz yaşındaydı. Kapgan kağan ancak Kutluğun oğulları namına kağanlık yapmakta olduğundan tahtın asıl varisleri sayılan Bilge ve biraderi Kültigin’in erkenden yüksek makamlara çıkması gerekmiştir. Amcası kağan olduğu sırada Bilge, prens yani tegin unvanını taşıyordu. Bilge on dört yaşındayken (697) batı ilinin yani Tarduşlar’ın Şad’ı tayin edilmişti.2Tarduşlar 647 yılından sonra iyice zayıflamışlardı. Herhalde Altay dağlarının güney eteklerinin batısında İrtiş ırmağı dolaylarında yaşıyorlardı.3Bu göreve tayininden sonra Kapgan’ın 716 da ölümüne kadar birçok sefer yapmıştır. İnel ile batı ordularını idare ediyordu. 699 da Türgiş liderliğindeki bütün Onok halkı yenden devlete bağlandı. Hükümdar ve yabgu öldürüldü.
Bilgenin iştirak ettiği seferler
700 yılında Tangutlar üzerine sefer yapmıştır. Onları mağlubiyete uğratmıştır. Tangut hükümdarlarının bütün malı mülküyle beraber oğlu ve karısını da ele geçirdi.4701 yılında Kapgan kağan Ordos bölgesine büyük bir akına kalkıştı. Bu akına Kültegin ile birlikte Bilgede katılmıştır. Altı-Çup Soğdak’a ordu sevk edilmiş ve Çinlilerin Ong-tutuk kumandasındaki beş tümen askeri burada perişan edilmiştir. Bu savaş Ötüken’in kutu zirvelerinden birinde olmuştur. Kültegin tarafından mağlup edilen (elli bin kişilik ordusuyla)komutanın adı Wei Yüan-chung şeklinde geçmektedir.5 703 yılında Bilge kutlu Türk soyundan geldiğine inanılan Basmılar’ın Dukkut unvanlı idarecisinin üstüne yürüdü. Sebebi ise kendisine vergi vermemeleriydi. Sonuç olarak vergisini almaya devam etti.705 de daha güçlü bir düşmanla Çinli Sha-to chung-i ile savaştılar. Askerlerini öldürdüler.6709 yılında daha önce Tonyukuk tarafından isyanları bastırılıp devlete bağlanan Kırgızlar ve Çik’ler üzerine yürüdü. Bu sırada Göktürk ordusunu Bilge’nin kumanda ettiği anlaşılıyor. Bilge Yenisey ırmağını geçerek Örgen adlı yerde onlarla savaştı.710 yılında Kırgızlara karşı iki defa sefer düzenledi. Uykuda baskına uğradılar Bilge Şad bu seferde orduyu komuta etmişti. Sonuç olarak Songa dağında yapılan savaşta Kırgız Kağanı öldürüldü ve bölge tamamen ele geçirildi. Aynı yıl içersinde Bilge, Altay dağlarını aştı ve Yenisey ırmağını geçerek Türgişler üzerine yürüdü. Bolcu’daki savaşta onları yendi. Kağanları ve Şad’ları öldürüldü. Türgiş ili tamamen ele geçirildi. Trügiş’lerin hücümuna maruz kalan Beşbalık (urumeti civarı)’nın kurtarılması için Bilge 713 yılında sefer yaptı. Tam altı kez savaştıktan sonra şehri kurtardı.714’te Karluklarla Göktürkler’in arası açıldı. Karluklar isyan etti. Bilge onların üzerine gitti. Tamg İduk Baş’ ta mağlup etti. Karluklar toparlanarak geriye geldiğinde Basmiller’de hareket3e geçmişlerdi. Dokuzoğuzlar bile düşman olmuşlardı.715 yılın da Amg kalesi kuşatıldığı sırada kıtlık oldu. Bu yılın ilkbahar aylarında Oğuzlara karşı sefere çıkıldı. Sefer sırasında birinci ordu yola çıkmışken ikinci ordu daha merkezdeydi. Bu sırada Üç Oğuz ordusu baskın yaptı. Ouğzların bir grubu Bilge ve Kültegin’in evini yağmalamaya kalktı. Kültegin cansiperane bir savunma ile onları püskürttü. Bundan sonra Oğuzlar Dokuz Tatarlarla gelmesine rağmen Ağu’da yapılan savaş sonucunda Bilge’ye mağlup oldular ve devletleri zapt edildi.716 da Oğuzlar, Çin’e sığındı. Don yıllardaki bu isyanların sebebiyle İkinci Göktürk Devleti’nin de merkezi otoritesi hiç yoktu.
Bütün isyanların bastırılmasında Bilge ve Kültegin kardeşler etkin rol oynadı.
Kültegin’in Faaliyetleri
Çin kaynaklarına göre asıl adı Kiue-te-le şeklinde yazılan Kültegin gerek Çin kaynaklarında gerekse namına dikilen “Bengütaş” kitabesinde görüldüğü önemli bir mümtaz asker simasıydı.7 684 (tavuk yılı) de doğan Kültegin Kutluk Han’ın ve İlbilge Hatunun oğludur. Kültegin’in bilinen ilk başarısı 700 yılındaki Kansu seferi sırasıda Çin’li kumandan Wei Yüan-Chung ‘un yeğenini yakalayıp kağana sunmasıdır. Bilge bu olayı yazıtında 701 ile tarihlendirir.710 yılından önce Yir Bakırurların Uluğ Erkin’i ile yapılan savaşta Kültegin büyük fayda göstermiştir. Mağlup olan Uluğ Erkin’i az sayıda askeriyle kaçmıştır. Bilge’nin 710 yılındaki Kırgız seferinden sonra Türgişlerle yapılan hücumlarda Kültegin bizzat yer almıştır. Hatta Az’ların valisini eliyle yakalamıştır. Koşu Totak’la savaşan ve onun birçok askerini öldüren Kültegin, 711 yılındaki Karluk isyanlarının bastırılmasında önemli rol oynamıştır. Karlukalar’la Tamag İduk Baş’ ta savaşnıştır.(714) Onları yenince Az’lar üzerine yürümüştür. Karagöl’de Az’larla savaşmış onların reisi İlteber’i canlı yakalamıştır. Boy isyanların sebebiyle İkinci Göktür Devleti’nin iyice karıştığı sırada Dokuzoğuzlar baş kaldırdı Ouğzlarla bir yılda beş kaz savaşıldı. Göktürk Devleti yöneticileri ve orduları zor durumda kaldı. Oğuzların karargâhı basması sırasında Kültegin cansiperane bir şekilde düşmanı geri püskürttü. Bu sayede karargâh kurtarıldı.
BİLGE’NİN KAĞAN OLMASI
Kapgan kağan’ın aşırı sert tutumu Çin ‘in tahrikleride eklenince İkinci Göktürk ülkesinde birbiri ardına boy isyanları baş gösterdi. Özellikle 711 yılından sonra Türgiş, Karluk, Dokuzoğuzlar ve Oğuz isyanları devleti yok olma noktasına getirmişti Bir isyan bastırılaırken bir başkası baş gösteriyordu. Nihayet bu isyanların birinde Kapgan Kağan Bayır kulan’ı ağır bir yanilgiye uğrattı. Fakat geri dönerken tedbirsiz davrandı. Yanına az asker almıştı. Yenilgiden arta kalan Bayırkulan’ların saldırısı sonucunda Söğüt ormanında hayatını kaybetti. Bayırkulan’ın yanında bulunan Çinli casus Ho Ling –chünan,
Kapgan’ın kesik başını Çin ‘e götürdü. Kapgan Kağan ölünce İkinci Göktürk tahtına İnel oturdu. 699 yılından beri küçük Kağanlık görevinde bulunuyordu. Uzun süren isyanlar devleti derinden etkileyince devletin temelleri sarsılmıştı. İnel Kağan bu görevdeyken bir başarısına rastlanmamıştır. Sadece 714 yılında Tangra Tegin ve Hu-O-Pa İlteber ile süvarilerle Beşbalık’ın küzeyine saldırmışlar. Tangra Tegin öldürülmüş İlteber söz konusu Beşbalık üzerine geri dönmeye korkup Çin’e sığınmış. İnel ise döndükten sonra cezalanıp cezalandırılmadığı tam olarak belli değildir. Hâlbuki İnel 699 da çok iyi bir görevdeydi. O zaman Kağan’ın kardeş Tu – Hsi- Fu-Yu sol kanat Şad’ı ağabeyi Kutluğun oğlu Bilge’yi sağ kanat Şad’ı tayin etmiş. Her iksisininde üzerine kendi oğlu İnel’i küçük kağan olarak görevlendirdi. On –Ok’ların idarecisi olan İnel ayrıca To-Hsi anlamalı bir ünvanda taşıyordu.İnel ,devlet isyanalra uğrarken başarılı olamadı.
Kültegin boyunu toparladı. Kapgan’ın oğlu küçük kağan’ı ve ona bağlı olanları saf dışı bırakıp tahtı ele geçirdi. Bu olayda Kültegün’in cesareti ve atılganlığını, durumunun Bilge lehine çevrilmesinde en büyük amil teşkil ettiği
Orhun Yazıtlarında açıklanmaktadır. Kültegin ve arkadaşları meşru kağana tahtı temin edebilmek için Kapgan’ın oğullarını, akrabalarını ve taraftarlarından birçoğunu öldürmek mecburiyetinde kalmışlardı. Bilge’nin tahta ancak hanedan azası arsında kanlı bir mücadeleden sonra mümkün olabilmişti. Onu ve yakınındakileri öldürünce Kapgan Kağan’la ilgisi olanları kâmilen imha etmişti. Bu katilden ancak Bilge’nin kayınpederi Tonyukuk kurtulabildi.8 Bilge tahta çıkınca Kültegin sol bilge prensi oldu ve askeri işlerin idaresiyle ilgilendi.
Tonyukuk o zamanlar 70 yaşını geçmişti halk tarafından saygı görüyordu. İkinci Güktürk Devleti’nin büyümesinde büyük rol oynadı. Ayrıca Kapgan zamanında baş gösteren isyanlarda da önemli vazifeleri olmuştur. Sonuç olarak sırf Bilge’nin kayınpederi olduğu için değil İkinci Göktürk Devleti için çok faydalı bir şahsiyet olması sebebiyle öldürülmemiştir.9 Boy isyanlarının devam etmesi İkinci Göktürk Devleti’nde taht değişikliği olmasına rağmen boyların devam eden isyanları bitmek bilmedi. Ülkenin batısında önemli bir alanı kaplayan ayrıca kalabalık olan
Türgişler 717 de Su-Lo önderliğinde bağımsızlıklarını ilan ettiler. Bilge’ye tabi Uruğ’lardan bazılarıda onlara katıldılar ancak Tonyukuk’un müdahalesi sayesinde BilgeKağan duruma hâkim olabildi.10On Türgiş başkenti Kuz-Uluş Balasagun’la taşıdı ve uzun bir süre Maveraünnehir’den doğuya ilerlemeye çalışan Arap kuvvetlerini engellediler
Bilge Kağan tahta çıktığı zaman Göktürk ilindeki düzen epey bozuktu.11Bilge, Kağan olunca devleti tekrar güçlü duruma getirmiş ve töreleri yeniden uygulamaya başlamıştır. Devlete hâkim olduğu andan itibaren mücadeleye devam eden Bilge Selenga Irmağı boyunca ilerlemiş. Karagan Geçidinde Uygurları ağır bir bozguna uğratmıştır. Uygur İlteber’i doğuya kaçtı. Uygurlara ait at sürüleri Göktürkler’in eline geçti. Bilge bu şekilde halkı doyurdu.
717’de uzun süre önce Göktürkler’e isyan bayrağını açmış olan Oğuzlar’dan bir grup Çin’e gitti. Bilge buna çok üzüldü. Geride kalan mallarını yağmalayıp kadın ve çocuklarını aldı. Çin kaynakları da Bilge’nin tahta geçmesinden sonra türgişler’in bağımsızlıklarını ilan ettiğini Kitan ve Hsiler’in gidip Tang hanedanlığına bağlandıklarını Göktürk boylarının çoğunun devlete olan güvenlerini kaybedip ayrıldıklarını yazmaktadır. Boyların çoğu on yıldan beri İkinci Göktürk Devleti’yle savaş halindeydiler. Devlet bu durumdayken Bilge çareyi Tonyukuk’ iş başına getirmekte buldu. Tonyukuk’un engin devlet tecrübesi vardı. Tonyukuk bundan sonra planlayıcı olacaktı. Totabi halkının kendisiyle ilişkisini kesmesi ve Çin’e sığınması üzerine sefer düzenleyen Bilge onları yenilgiye uğrattı. Bundan sonra toparlanıp giden Totabi’ler Kadırkan dağlarına yerleştiler.
BİLGE’NİN ÜLKEYE HÂKİM OLMASI
Daha önce Tang hanedanlığına bağlanmış olan A-Hsi-Lan ve Ch’a –Ch’e Ssu Ta-i ve diğerleri isyan edip Göktürk ülkesine geri döndüler. Çin’e teslim olan aileler güneye Chanyü asker valiliğine getiriliyorlardı. Yine Çin’e gitmek zorunda kalan halk orada Çinlileşmeyi reddederek ayaklandı ve birkaç mücadeleden sonra Göktürk ülkesine geri döndüler. 718 yılında Karluklar da yenilgiye uğratılıp halkları devlete bağlanmış idarecileri öldürülmüştür.12 Bundan sonra Karluklar üzerine yine sefer düzenleyen Bilge, kaleye sığınan muhafızın korkup kaçmasıyla Karluk halkını teslim almıştı. Halk onu sevinçle karşıladı. Böylece Karluk problemi çözülmüş ve Oğuzların bir kısmı Çin’ sığınmıştı.
Bilge Kağan kesin tarihini bilmediğimiz bir sefer düzenlemiştir. Bu seferi doğuya doğru Kök Öng ırmağı boyuna yapmıştır. Kök Öng ırmağını yatağı zor şartlarla geçilmiş Keçen’e kadar ilerlemiş. Yazıtlardaki silinmeler dolayısıyla seferin tam mahiyeti anlaşılamamaktadır.
BİBLİOGRAFYA
TAŞAĞIL, AHMET, GÖKTÜRKLER–3,ANKARA,2004.
BAYRAK, M.ORHAN, TÜRK İMPARATORLUKLARI TARİHİ, İSTANBUL,2002.
TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI VAKFI, İSLAM ÖNCESİ TÜRK TARİHİ VE KÜLTÜRÜ, İSTANBUL,2003.
HOLAÇOĞLU, YUSUF, GENEL TÜRK TARİHİ, ANKARA, 2002.
ROSONY, LASZLO, TARİHTE TÜRKLÜK, ANKARA, 1988.
YENİ TÜRKİYE YAYINLARI, TÜRKLER, ANKARA, 2002.
GÜRÜN, KAMURAN, TÜRKLER VE TÜRK DEVLETLERİ, ANKARA.
GÖMEÇ, SAADETTİN, KÖK-TÜRK TARİHİ, ANKARA, 1997.
KAFESOĞLU, İBRAHİM, TÜRK MİLLİ KÜLTÜRÜ, İSTANBUL, 2007.
DİPNOTLAR:
1 Türkler Yeni Türkiye Yayınları,Ankara2002,s.69.
2 Türkler Yeni Türkiye Yayınları,Ankara2002,s.69–70.
3 Ahmet TAŞAĞIL, GÖKTÜRKLER, TTK,ANKARA2004,s.37.
4 Türkler Yeni Türkiye Yayınları,Ankara2002,s.69.
5 Saadettin Gömeç, KÖK-TÜRK TARİHİ,ANKARA1997,s.61.
6 Türkler Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002,s.69.
7 Türkler Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002,s.72–73.
8 Türkler Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002,s.69–70
9 Ahmet TAŞAĞIL, GÖKTÜRKLER–3,TTK, ANKARA 2004,s.40.
10 Saadettin GÖMEÇ, KÖK-TÜRK TARİHİ, Türksoy Yayınları, ANKARA 1997,s.53–55.
11 Saadettin GÖMEÇ, KÖK-TÜRK TARİHİ, Türksoy Yayınları, ANKARA 1997,s.55–56.
12 Yusuf HOLAÇOĞLU, GENEL TÜRK TARİHİ, Yeni Türkiye Yayınları, ANKARA 2002,s.686.
Sınıf arkadaşım Yeliz Ak'a hazırlamış olduğu bu ödevi paylaşmam için bana vermesinden ötürü teşekkürlerimi sunuyorum. (Yusuf İslam yılmaz)
Kayıtlar
"Bilge Kağan Dönemi" Hakkındaki Yorum Sayısı 0 yorum